Enorme impact van demografische en technologische ontwikkelingen op het pensioencontract
Dat we langer dan verwacht zullen leven is een prachtig geschenk voor iedereen. De lage geboortecijfers kunnen zelfs helpen bij het verminderen van de druk op de planeet. Er is echter één klein probleem. Een vergrijzende samenleving zet ons huidige stelsel van sociale voorzieningen zwaar onder druk. Er zijn geen pasklare oplossingen voor dit probleem, maar achter de wolken schijnt wel degelijk de zon.
Niets doen aan ons sociale voorzieningenstelsel betekent dat we enorme lasten doorschuiven naar een volgende generatie. Wie in 2010 in Japan geboren is betaalt ongeveer 12% van zijn of haar levenslange inkomen aan intergenerationeel doorgeschoven kosten. Demografisch gezien verkeert de Nederlandse samenleving in een veel betere positie dan de Japanse, maar de trend beweegt in dezelfde richting. Het goede nieuws is dat we nog wel even de tijd hebben om na te denken hoe we als samenleving omgaan met vergrijzing. Ik heb daar veel vertrouwen in, omdat mensen vindingrijk zijn en zich snel kunnen aanpassen. We zullen uiteindelijk dus wel oplossingen vinden voor de uitdagingen waar de vergrijzing ons voor stelt. De antwoorden zijn te vinden in technologische vooruitgang, een intergenerationeel robuust sociaal stelsel en persoonlijke verantwoordelijkheid.
Technologie maakt het onmogelijke mogelijk
Een vriend en collega van mij heeft een visuele beperking. De hulpmiddelen voor slechtzienden zijn enorm verbeterd. Vandaag de dag zit vergrotingssoftware standaard in besturingssystemen zodat hij alleen een iets groter beeldscherm nodig heeft. Was hij vijftig jaar eerder geboren, dan zouden zijn mogelijkheden veel beperkter zijn. Dat zou ten koste zijn gegaan van zowel zijn persoonlijke kwaliteit van leven als van de belastingen die hij afdraagt.
De vernieuwde duurzame samenleving
In een vergrijzende maatschappij met lage geboortecijfers moeten we de samenleving net zo bezien als onze planeet. De middelen zijn eindig en we zouden er niet meer uit moeten halen dan wat houdbaar is. Zodat ook voor toekomstige generaties drinkwater en voedsel beschikbaar is. De problemen rond omgaan met klimaatverandering laten zien hoe moeilijk het is om het huidige consumptieniveau te verlagen. Dezelfde uitdagingen zien we terug in ons stelsel van sociale voorzieningen. Elke generatie zou niet meer uit de sociale voorzieningen mogen halen dan ze erin heeft gestopt – dat zou een vernieuwd en duurzaam stelsel opleveren. Verlagen van die onttrekking naar een houdbaar niveau is politiek gezien een zeer hete aardappel omdat de mindset van mensen vasthoudt aan de huidige onhoudbare situatie.
In een vergrijzende samenleving telt iedereen mee en moeten we een groot deel van de bevolking economisch actief houden. Technologische en medische vooruitgang zijn nuttig, maar we moeten ook ons denkbeeld veranderen – dat iemand de pensioengerechtigde leeftijd heeft bereikt betekent nog niet dat die voortaan op bank moet zitten om op zijn leven terug te blikken.
Het koppelen van de pensioenleeftijd aan de levensverwachting is een grove maar effectieve manier om de verhouding tussen werkenden en gepensioneerden in evenwicht te brengen. Parttime pensionering en kijken naar een tweede loopbaan dienen te worden gefaciliteerd en aangemoedigd. Idealiter zou de officiële pensioenleeftijd vervangen moeten worden door een pensioeninterval. De hoogte van de AOW en aanvullend pensioen zou gekoppeld moeten worden aan de resterende levensverwachting. Dat maakt het voor iedereen mogelijk om persoonlijke afwegingen te maken, zonder dat dit gevolgen heeft voor anderen. Het creëren van een grijs gebied, dat belastingvoordeel biedt voor lage inkomens tijdens de pensionering, kan eveneens economische activiteit stimuleren.
De spreiding van levensverwachting is weliswaar afgenomen, toch zijn er nog aanzienlijke verschillen tussen groepen. De individuele levensverwachting lijkt samen te hangen met opleiding en inkomen – een hoogopgeleide vrouw leeft over het algemeen jaren langer dan een laagopgeleide man. De landelijke solidariteitspool is vandaag de dag nog uniform omdat het te duur is om iedereen individueel te ‘verzekeren’. In de toekomst komt wellicht betere technologie voor individueel ‘verzekeren’ beschikbaar die een sociale zekerheid kan opleveren die eerlijker is verdeeld over alle groepen.
Partime pensionering en kijken naar een tweede loopbaan dienen te worden gefaciliteerd en aangemoedigd.
Je bepaalt je eigen toekomst
Benjamin Franklin schreef ooit: “Niets is zeker in deze wereld, behalve de dood en belastingen.” We weten allemaal dat we ouder worden en dat we op een gegeven moment niet meer in staat zijn om te werken. Het klinkt misschien ongemakkelijk, maar we zijn zelf verantwoordelijk voor onze eigen kwaliteit van leven. Het is het beste om robuustheid te creëren op persoonlijk vlak en binnen ons sociale netwerk.
Rijkdom wordt niet bepaald door je pensioeninkomen, maar door de kosten die je hebt als gepensioneerde. Als je een eigen huis hebt waarin je oud wilt worden, dan is het vrij eenvoudig om de hypotheek af te lossen en zo de uitgaven te verminderen tijdens je pensionering. Aflossen is een uitstekende manier om te sparen – het levert gegarandeerd meer op dan risicovrije rente en het verkleint je persoonlijke schuldenlast. Een andere manier om kosten te besparen is jezelf een vaardigheid aanleren die helpt om de kosten te verlagen tijdens je pensionering. Elke euro die je niet uitgeeft is circa 1,3 euro of meer waard als pensioeninkomen, afhankelijk van je belastingtarief.
Werk zolang je kunt. Werken en actief blijven op hogere leeftijd is een goede manier om geestelijke aftakeling tegen te gaan. Voor het brein geldt use it or lose it. Werken voorziet daarnaast in een sociale omgeving die ook veel waard is. Als je huidige baan fysiek zwaar is, waarom zou je dan niet nu al in jezelf investeren zodat je voorbereid bent op een tweede loopbaan? Dat klinkt misschien niet aantrekkelijk omdat die tweede carrière mogelijk minder inkomen oplevert, maar wat is het alternatief als de sociale zekerheid naar verwachting minder genereus wordt in de toekomst?
Maak gebruik van de maximale fiscale ruimte voor het aanvullend pensioen. Dat is een mooie spaarvorm, omdat we niet aan het geld kunnen komen dat we daarvoor opzij zetten. We komen dus niet in de verleiding om ons pensioenspaargeld aan te spreken als we de badkamer of keuken renoveren.
Gevolgen voor pensioenfondsen
De demografische en technologische ontwikkelingen zullen een enorme impact hebben op de samenleving. Pensioenfondsen moeten het pensioencontract blijven ontwikkelen zodat de deelnemers beter om kunnen gaan met de toekomst. Nederlanders hebben een van de hoogste spaartegoeden voor het aanvullend pensioen opgebouwd. Vrijwel alle werknemers hebben zo’n pensioen. Dat geeft Nederland een toppositie in bijvoorbeeld de wereldpensioenindex van Mercer. Omdat de wereld verandert lijkt het een goed idee dat de sociale partners het huidige pensioencontract vernieuwen. Een modern contract moet niet alleen bestaande problemen oplossen, zoals de intergenerationele risicodeling, maar het moet ook flexibel genoeg zijn om met een onzekere toekomst om te kunnen gaan. De strategische kracht van een persoonlijk pensioencontract met risicodeling is dat het zonder veel discussie kan worden aangepast in de toekomst, omdat daarin duidelijk is wie wat bezit.
Kijken naar de toekomst
Ouder worden is geweldig, we moeten alleen wel onszelf en de samenleving erop voorbereiden. We zullen wat pijn moeten verdragen en overgaan op een stelsel van sociale zekerheid dat vernieuwbaar en houdbaar is door de generaties heen. Hoe langer we hier als samenleving mee wachten, hoe erger de pijn zal worden in de toekomst. Want dit moet nu eenmaal worden opgelost, ook in de discussie over het pensioencontract. We mogen niet vergeten dat we als individuen onze toekomst zelf in de hand hebben. Er zijn volop dingen die we kunnen doen om beter om te gaan met de overgang van werken naar pensionering. Ik ben er zeker van dat we daarin zullen slagen, maar het zal wat pijn en een andere mindset vergen om er te komen.