Mensen zijn irrationeler dan ze denken. Dat begint bij geloof in Sinterklaas maar werkt ook door in besluitvorming bij bedrijven en overheden. Twee wetenschappers in gesprek over hun fascinatie voor de irrationele, onvolkomen mens. Over de paashaas, testosteron, astrologie en naaktzwemmen.

De mens denkt rationeel te denken en te besluiten. Maar dat is helemaal niet zo. Of het nu gaat om de aanschaf van een auto, beleggen voor een pensioenfonds of het besturen van een land of multinational. Overal en altijd kunnen cognitieve valkuilen het op het eerste gezicht rationele besluitvormingsproces sterk beïnvloeden. Als we ons daarvan bewust zijn, helpt dat al om tot betere besluiten te komen. Daarvan zijn deskundigen op het gebied van menselijk gedrag en psychologische biases overtuigd.

Veel volwassenen geloven nog steeds absurde dingen

De Vlaamse filosoof Johan Braeckman en de Nederlandse ondernemer en econometrist Theo Kocken zijn zulke deskundigen. Ze zijn gefascineerd door irrationaliteit in het algemeen en dan in het bijzonder door irrationaliteit in de economie. Ze concluderen dat we steeds weer proberen grip te krijgen op fundamentele onvoorspelbaarheid. En dat dat maar moeizaam lukt, omdat we met een uit de prehistorie stammend brein moeten overleven in een steeds sneller veranderende wereld. Toch zijn er eenvoudige instrumenten die helpen bij beter besturen. Een rationele dialoog tussen twee wetenschappers over de irrationele mens.

Johan Braeckman: “Ik ben gefascineerd geraakt door irrationalisme als gevolg van wat zelfonderzoek. Dat is meteen onderdeel van de hele problematiek, want het is moeilijk voor mensen om objectief naar zichzelf te kijken. Als kind kon ik blijkbaar in hele rare dingen geloven, zoals de paashaas en sinterklaas, terwijl ik toch geen dom kind was. Die paashaas daar groei je wel uit, maar uit andere zaken uit je kinderjaren niet. Stel dat je een kind op laat groeien in een omgeving waarin het geloof in sinterklaas niet wordt gecorrigeerd. Hoe lang zou het dan duren voordat je uit jezelf ontdekt dat die niet bestaat? Het zou kunnen dat je je hele leven in sinterklaas blijft geloven. Veel volwassen mensen geloven nog steeds de meest absurde dingen.”

Theo Kocken: “Datzelfde intrigeert mij in de financiële en economische markten. Als student in de jaren tachtig ben ik ooit eens voor mezelf gaan beleggen. Al snel zie je dat dat niet zoveel oplevert. Even denk je slim te zijn, maar als je het analyseert ben je helemaal niet zo slim. Je kunt het niet weten en daar word je nederig van. Toch blijven mensen geloven dat ze markten kunnen verslaan. Ik heb in mijn eerste baan bijvoorbeeld bestuurders elk kwartaal de rente laten voorspellen. Die voorspellingen zaten er natuurlijk allemaal naast, want je kunt nu eenmaal niets voorspellen. Ik vroeg ze ook om een 90% waarschijnlijkheidsinterval op te geven. Daar zaten ze ruim 50% van de keren buiten. De overconfidence van mensen om markten of risico te voorspellen is ongelofelijk.”

Geluk wordt verward met skills

Johan: “We houden van een voorspelbare wereld. Ons brein produceert constant hypothetische voorspellingen waarop we dan inspelen. Dat heeft overlevingswaarde maar het kan gemakkelijk doorschieten. Dan denk je dat een markt voorspelbaar is of dat je de cijfers van de lotto kunt inschatten. Dat is bijgeloof en irrationalisme. In beleggen zie je ook van die drogredenen. Als heel veel mensen beleggen, dan kun je voorspellen dat enkele daarvan geluk hebben en rijk worden. Er zijn mensen die twee of drie keer in hun leven een groot bedrag in de lotto winnen. Die zijn niet ontzettend goed in voorspellen wat die balletjes gaan doen. Die hebben gewoon geluk, de rest heeft pech. Wij denken dat een succesvolle belegger ontzettend vernuftig is en de markt doorgrondt. Het is echter gewoon toeval, mits voldoende mensen meedoen.”

Theo: “Dat is een groot probleem in de financiële wereld. Geluk wordt verward met skills. Daar komt nog eens het biologische fenomeen bij dat mensen, als ze een paar keer winnen, nog meer testosteron aan gaan maken en zelf gaan geloven dat ze heel goed zijn. Daardoor verandert hun risicohouding en uiteindelijk blazen ze zichzelf en hun bedrijf op.”

Theo: “Klopt, er ontstaat ook een soort autoriteit als mensen veel geld bezitten, bijvoorbeeld een bank of een grote asset manager. Mensen denken dat die kennis hebben en zo ontstaat een zelfversterkend effect waardoor die autoriteit nog meer geld en vertrouwen krijgt. Ze moeten dus eigenlijk een extra zorgplicht opgelegd krijgen omdat het publiek hen gelooft. Want soms gedragen ze zich als gewone mensen en dan is die zorgplicht er niet altijd. Dat is een probleem in de financiële wereld.”

Je moet geen ideologie hebben

Johan: ”Vertrouwen speelt een grote rol. Mensen vertrouwen in modellen, personen, voorspellingen, in zichzelf. Dat moet ook wel maar het kan doorschieten en fout lopen. Een bekend verhaal is dat van een conman die op straat aan mensen om hun horloge vroeg. Dan geef ik het morgen om dezelfde tijd op deze plek weer terug, beloofde hij. Het klinkt verbijsterend, maar een groot aantal mensen deed dat en zag het horloge nooit terug. Hoe kun je zo stom zijn? Het punt is dat als je weigert, je dan zegt dat je die persoon niet vertrouwt. Je beschuldigt hem eigenlijk van diefstal. Je moet een soort morele drempel over om te weigeren.”

Theo: “Alan Greenspan bijvoorbeeld is geen conman maar die had zo’n groot en oprecht vertrouwen in zijn eigen modellen dat hij compleet verbijsterd was toen ze niet bleken te kloppen. Het meest typerende wat hij zei is ‘je moet een ideologie hebben en ik heb daarnaar gehandeld’. Terwijl ik denk dat je helemaal geen ideologie moet hebben. Want als je iets niet zeker weet, kan het ook iets anders zijn en moet je daar rekening mee houden.”

Ook verstandige mensen blunderen

Johan: “Het nadeel is dat je dan alles gaat interpreteren vanuit dat ene perspectief. Het is fascinerend dat ook heel verstandige mensen ontzettend kunnen blunderen en de mist ingaan. De paradox is dat slimme mensen er natuurlijk beter in zijn om voor zichzelf slimme argumenten te bedenken om hun soms niet zo slimme gedrag te rationaliseren. Je praat jezelf dan op een heel slimme manier steeds dieper de put in. Mijn variant op een bekend spreekwoord is dat als je voor jezelf een kuil hebt gegraven, je daar niet meer uitkomt. Greenspan is daar een mooi voorbeeld van. Die had ook nog eens mensen om zich heen die hem bevestigden in zijn fouten. Dan krijg je tunnelvisie.”

Theo: “In de economie hebben hele groepen daar last van en die gaan elkaar napraten. Dan ontstaat een soort religie, een geloof in de maakbaarheid van de wereld. Zoals Nobelprijswinnaar Robert Lucas die vlak voor het uitbreken van de crisis zei ‘we krijgen nooit meer een crisis, want de economie is bijna af en we hebben het goed in de hand’. Na de crisis zei hij niet dat dat stom was geweest, maar ‘we hadden die modellen gemaakt onder de aanname dat er nooit meer een crisis zou komen’. Zijn aanname was extreem fout en Lucas was die hele aanname gewoon vergeten.”

Je denkt dat je beter bent dan anderen

Johan: “Dit is een klassiek voorbeeld van cognitieve dissonantiereductie. Je hebt dan een enorm engagement van iemand die redenen heeft om heel sterk in zichzelf te geloven. Hij is immers wetenschapper en heeft een Nobelprijs gewonnen. Dan denk je automatisch dat je beter bent dan anderen. Je klampt je vast aan je eigen opvatting. Als het dan toch fout loopt, dan botst dat zo erg met je volle overtuiging dat het moeilijk is je ongelijk toe te geven. Je bedenkt dan hele slimme argumenten om toch vast te houden aan de oorspronkelijke opvatting.”

Het doorleven van onzekerheid is de oplossing voor beter bestuur”

Theo: “Reductie van de cognitieve dissonantie zie je in de economie heel sterk. Ik heb het zelf ook gehad. Ik studeerde econometrie en dat gaat louter over modellen. Dan zie je dat de wereld anders in elkaar zit, met ander gedrag. Eerst ontken je dat nog, maar na een tijdje lukt dat niet meer. Dan ga je aan de modellen sleutelen om ze moeilijker te maken. Op een gegeven moment moet je het idee loslaten dat wiskunde alles oplost. Onze ambiguïteitsaversie zorgt er echter voor dat we het idee dat we alles op zouden kunnen lossen niet los willen laten.”

Astrologie van de middeleeuwen

Johan: “We moeten domweg inzien dat er systemen zijn die inherent onvoorspelbaar zijn. De modellen van voorspelbaarheid lijken mij negentiende-eeuws. We weten nu dat er onvoorspelbaarheid zit in de natuur, in steden, in het weer, in ons brein. De voorspelling zelf beïnvloedt ook wat er gaat gebeuren. Als je iets voorspelt kan het zijn dat het niet uitkomt omdat die voorspelling een causaal effect uitoefent. ”

Theo: “Die onvoorspelbaarheid zit heel sterk in de economie. Zeven miljard mensen reageren constant op elkaar en we weten in groepjes van vier mensen al niet hoe de een op de ander zal reageren. De economie zit nu op het grensgebied van wat jij nog heel netjes de negentiende eeuw noemt, maar ik zou zeggen; de astrologie van de middeleeuwen. Er worden in de economie continu dingen fout voorspeld en dat is eigenlijk heel knap. Het boek Superforecasting van Tetlock laat zien dat mensen die heel nederig zijn, verschillende informatiebronnen gebruiken en niet één ideologie hebben, net iets beter kunnen inschatten wat er op middellange termijn gebeurt dan mensen met een rigoureuze mening.”

We houden van eensgezindheid

Johan: “Het effect van groepsdruk is veel groter dan we ons realiseren. We houden ervan dat iedereen in de groep min of meer gelijk krijgt. Dat maakt ons kwetsbaar. Terwijl je juist rebellen en dissidenten nodig hebt in je groep. In de raad van bestuur van een bank lijkt consensus het beste wat je kunt hebben, maar dat is een zeer gevaarlijke situatie. Mensen denken en doen de gekste dingen omdat de meerderheid van de groep zo denkt of doet. Dan ga je mee, de meeste mensen houden er niet van om tegen de stroom in te gaan. Een klassiek geval is de ramp met ruimteveer Challenger. Meerdere ingenieurs en technici voelden aan dat het niet goed was om op dat moment te lanceren. Het vroor heel hard en er was te veel onzekerheid. Door de groepsdruk is toch besloten te lanceren. Een van die technici zei de avond voor de lancering tegen zijn vrouw ‘ik denk dat we mensen de dood in gaan sturen’. Een dag later was het zover. Je moet dus een groep samenstellen met mensen die anders denken dan jij. Maar dat is contra-intuïtief, dat doen we niet. We houden van eensgezindheid.”

Bij eb zie je wie naakt zwemt

Johan: “Ons brein was goed aangepast aan de omstandigheden op de savanne. Maar we zijn in recordtempo in een heel andere leefwereld terechtgekomen met steden en technologie. Ons brein weet niet altijd goed hoe het daarmee moet omgaan. Dat verklaart irrationalisme in veel sectoren en bijvoorbeeld ook het geloof in complottheorieën. We zijn geprogrammeerd om lichtjes paranoïde te zijn. Evolutionair gezien kun je je beter 99 keer vergissen. Geritsel in de struiken zal wel een leeuw zijn, terwijl het 99 keer een konijn is. Dat is beter dan het omgekeerde. Eén keer denken dat het een konijn zal zijn, terwijl het een leeuw is, is fataal. We passen prehistorische logica toe op andere fenomenen en daar loopt het fout.”

Theo: “Je zag dat geloof in complottheorieën ook terugkomen in de laatste financiële crisis. Die had te maken met zaken zoals opbouw van schulden, politici die regels loslieten, een zelfverzekerde centrale bank. Als het dan fout gaat, komt er ook fraude naar boven. Als het eb wordt zie je wie er naakt zwemt. Mensen denken dan dat de crisis door die fraudeurs is veroorzaakt en dat het één groot complot is geweest in samenwerking met de banken. Terwijl het één groot emerging proces is geweest.”

Stochastische modellen maken blind en ongevoelig

Johan: “We weten van alles over de oorsprong van het universum, de evolutie van de mens, kwantumtheorie, de meest complexe dingen. Maar we zijn pas de laatste decennia een beetje inzicht gaan krijgen in hoe het komt dat we zo vatbaar zijn voor irrationaliteit, bijgeloof, pseudowetenschap en ronduit absurde opvattingen. Het is moeilijk om onszelf onder de loep te nemen.”

Theo: “Je moet onvoorspelbaarheid accepteren en dat is heel moeilijk voor economen. Als je toegeeft dat we in fundamentele onzekerheid zitten, kun je scenario’s maken en bedenken hoe je je kunt aanpassen, adaptiever kunt worden. Alleen kwantitatieve, stochastische modellen gebruiken, maakt je juist blind en ongevoelig voor wat er kan gebeuren in de wereld. Het doorleven van onzekerheid is de oplossing voor beter bestuur. Een ander nuttig instrument is het premortem bij het nemen van een belangrijke beslissing. Iedereen schrijft dan op waarom je over twee jaar als bedrijf kapot bent als gevolg van het besluit dat je nu gaat nemen, bijvoorbeeld een overname. Daar komt veel uit omdat je gedwongen bent niet loyaal te zijn aan je topman, groepsdruk valt weg en je wordt creatief want je móet opleveren. Als we zulke methodes institutionaliseren kunnen we heel veel bereiken met relatief kleine maatregelen die heel veel impact kunnen hebben.”

Johan Braeckman

Johan is filosoof en hoogleraar Wijsbegeerte aan de Universiteit van Gent. Van 2003 tot 2008 was hij bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Hij studeerde Wijsbegeerte aan de Universiteit van Gent, Menselijke Ecologie aan de Vrije Universiteit Brussel en Environmental History en Human Ecology aan de Universiteit van California in Santa Barbara. Johan presenteerde in 2017 de vier afleveringen van het Nederlandse tv-programma ‘Dat had je gedacht’ over denkfouten die mensen blijven maken.

Theo Kocken

Theo Kocken is oprichter van Cardano en hoogleraar Risk Management aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Hij studeerde Bedrijfskunde aan de Technische Universiteit Eindhoven, behaalde zijn Master Econometrie aan Tilburg University en promoveerde aan de Vrije Universiteit. Theo maakte samen met Terry Jones (Monty Python) de komische en leerzame documentaire ‘Boom Bust Boom’ over hoe menselijk gedrag de endogene basis is voor grote financiële crises.